Velen van ons zijn veel volgzamer dan we beseffen. Sunita Sah, arts en organisatiepsycholoog, onderzoekt waarom de druk om volgzaam te zijn een sluipend en veelal onzichtbaar probleem is in onze samenleving. Ze wil met haar werk een bijdrage leveren aan een wereld waarin we ja kunnen zeggen tegen dingen die werkelijk in lijn zijn met onze kernwaarden, en nee tegen oneerlijke structuren of onrechtvaardige bevelen.
Het is een soort manifest voor het recht om weerstand te bieden, om in verzet te komen.
Manifest
Verzet wordt door de auteur niet gedefinieerd als ‘macht of openlijk weerstand bieden’, zoals Oxford English Dictionary doet, maar als ‘handelen in overeenstemming met je eigen waarden wanneer er druk is om dat niet te doen’. Haar onderzoeken wijzen keer op keer uit dat we, in weerwil van onze idealen en beste bedoelingen, kiezen voor volgzaamheid boven verzet, voor meegaandheid boven weerbaarheid. En dan gaat het haar niet om brede sociale bewegingen, maar om het meestal individuele, kleinschalige verzet. Het boek is dan ook geen handleiding voor burgerlijke ongehoorzaamheid, maar eerder een manifest voor het recht om weerstand te bieden.
Het boek gaat over hoe je kunt opkomen voor jezelf en anderen wanneer ‘de rest van de zaal zwijgt’, hoe je je beste bedoelingen kunt omzetten in actie, ongeacht de tegenstand.
Volgzaamheid
De centrale begrippen in haar boek zijn volgzaamheid, consent en verzet. Volgzaamheid is reactieve of passieve gehoorzaamheid, opgelegd door de wensen van anderen, vaak uit gewoonte of vanuit de overtuiging dat dit het beste is om te doen – automatisme, in dat geval. Volgzaamheid kan ook een bewuste keuze zijn, vanuit het besef dat het nu niet het juiste moment is om volmondig ja of volmondig nee te zeggen – nog niet. Bewuste volgzaamheid is dus geen instemming; het is balanceren tussen ja en nee.
Consent en verzet
Consent is een weloverwogen instemming, een volmondig akkoord gaan – het Ware Ja, zoals de auteur dit noemt. Het is dus geen toestemming; dat is doen wat de ander wil. Het Ware Ja komt van binnenuit, gebaseerd op eigen waarden.
Verzet is een weloverwogen weigering, eveneens gebaseerd op diep gekoesterde waarden. Verzet is een individuele keuze – geen reactie van een menigte, of likes op de sociale media, en zeker niet voor de show. Dat heet bij de auteur ‘vals verzet’. Het is evenmin een vorm van ‘stil verzet’, waarin je heimelijk, zonder nee te zeggen, tegen een bevel of opdracht ingaat. Het is een oprecht verzet, het Ware Nee – ook geen kwestie van voorkeur, maar ingegeven door verantwoordelijkheidsgevoel.
casuïstiek
Sunita Sah schreef een zeer goed leesbaar boek, waarin onderzoeksuitslagen zijn gelardeerd met vaak uitvoerig beschreven casuïstiek, afkomstig uit haar praktijk in het ziekenhuis, uit de samenleving – over politiegeweld, over klokkenluiders en verzetsiconen als Rosa Parks en Greta Thunberg. De vele gehoorzaamheidsexperimenten van Milgram en zijn medewerkers passeren ook regelmatig de revue.
De auteur begrijpt ook heel goed dat er economische, fysieke of emotionele redenen zijn om te gehoorzamen. Soms zijn de gevolgen te groot of is de situatie te onveilig. En dan is het verstandig het Ware Ja of het Ware Nee nog even uit te stellen.
Mooie begrippen als ‘deskundige intuïtie’ en ‘professionele ongehoorzaamheid’ komen voorbij. Kortom: De waarde van weerbaarheid is een conceptueel sterk boek over een onderwerp dat op individueel niveau niet genoeg aandacht kan krijgen.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.